Kayıt dışı ekonomi

Kayıt dışı ekonomi nedir? Ülke ekomisi üzerinde, yaratmış olduğu olumsuzlukları, etkileri ve sonuçları hakkında bir değerlendirme yapmak istedim.

Öncelikle, konunun uzmanları kayıt dışı ekonomiyi nasıl tanımlıyorlar bir bakalım. Kayıt dışı ekonomi, devletten gizlenen, kayda geçirilmeyen ve bu sebeple denetlenemeyen, faaliyetlerin tümü olarak tanımlıyorlar. Yasa dışı ekonomi, gayriresmî ekonomi, gizli ekonomi diye de adlandırılır. Genel olarak kayıt dışı ekonominin, mal ve hizmet üretimine konu olmasına karşılık ekonominin geleneksel ölçüm yöntemleriyle bütünüyle tespit edilemeyen ve GSMH hesaplamalarına yansımayan alanları kapsadığı kabul edilmektedir.

Yine ekonomistler; enformel ekonomiyi, yasal olmakla beraber kayıtdışı olan ekonomik faaliyetlerden oluşmaktadır. Bir diğer deyişle, yeraltı ekonomisini oluşturan faaliyetler yasalarla yasaklanmış faaliyetlerdir. Örnek olarak, uyuşturucu ticareti, kaçakçılık, kalpazanlık, mafya, rüşvet, hırsızlık gibi faaliyetlerden söz etmek mümkündür. Toparlayacak olursak, kayıt dışı ekonomi, resmi kayıtlara geçmeyen ekonomik faaliyetleri içerir. Bu tür faaliyetler, vergi kaçırma, sigortasız işçi çalıştırma ve yasa dışı ticaret gibi durumları kapsar. 

Türkiye'de kayıt dışı ekonomiye gelince, yapılan ölçüm çalışmalarında  kavramsal tutarlılık ve netlik yoktur.  Hazine ve Maliye Bakanlığı teşkilatı içinde yer alan Risk Analiz Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan, Kayıtdışı Ekonomiyle Mücadele Eylem Planı 2023-2025 dahil olmak üzere, resmi raporlarda bir rakam verilmemekle birlikte, Türkiye'de kayıt dışı ekonominin, %30 ile %40 arasında olduğu tahmin edilmektedir

Kayıt dışı istihdam ise, kayıt dışı ekonominin bir parçasıdır. ILO'nun tanımlarına göre, çalışanların ilgili kurum ve kuruluşlara bildirilmemesi, kayıt dışı istihdamın bir göstergesi olarak tanımlanıyor.

Başka bir anlatım ile ekonomik hayata katılmayan kişilerin varlığı, çalışma hayatında geride kalan dezavantajlı grupların (engelli ve kadın vs) istihdamda yer bulamamaları kayıt dışı istihdamın göstergeleri olarak kabul edilebilmektedir.

Kayıt dışı ekonominin yaygın olmasının, birkaç nedeni var. Bunlar arasında vergi oranlarının yüksek olması, yasal düzenlemelerin yetersizliği ve ekonomik kriz dönemlerinde, iş güvencesinin azalması yer alıyor.

Kayıt dışı ekonomi, vergi gelirlerinin azalmasına, sosyal güvenlik sisteminin zayıflamasına ve haksız rekabete neden olabilir. Ayrıca, işçilerin haklarının korunamaması ve iş güvenliği standartlarının düşüklüğü gibi sosyal etkileri de vardır.

Ne yapmalı; kayıt dışı ekonomiyi ortadan kaldırmak/azaltmak için her şeyden önce, sistemdeki tüm aktörlerin iradesini güçlü bir şekilde göstermesi gerekir. Kamu otoritesi; popilist politikaları terk edlp, kayıt dışılıkla ilgili tüm yasal düzenlemeleri uygulayabilir veya yaptırımları ağırlaştırabilir. Ancak, çalışanlardan veya işverenlerden yani ilgili kesimlerin, gerekli desteğini almazsa, sorunun çözümü çok zor olacaktır.

Ülkede, kayıt dışı ekonomiyi azaltmak için çeşitli önlemler alınmalıdır. Bu önlemler arasında vergi teşvikleri, denetimlerin artırılması ve dijitalleşme çalışmaları yer alır. Özellikle elektronik fatura ve belge sistemlerinin yaygınlaşması, kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin tespit edilmesini kolaylaştıracaktır.

Ekonomideki kayıt dışılığın azaltılabilmesi için yukarıda belirtilen çalışmalar yanında, ilgili tüm kurumlar arasında koordineli bir işbirliğinin gerçekleştirilmesi, bir takip sisteminin kurularak, gerekli önlemlerin zamanında alınması, özellikle kamuoyunun bilinçlendirilmesi çalışmalarının ciddi ve sürekli biçimde devam ettirilmesi şart olup, eylem planının başarıya ulaşması, ülkemizin kısa ve uzun vadeli ekonomik ve sosyal gelişimine büyük katkı sağlayacaktır.

Sonuç olarak; top yekün herkes bilinçlendirilmeli, ilgili bakanlıklar yılda bir kez söyledikleri kayıt dışını önleyeceğiz, çok kararlı ve sert tedbirler alacağız gibi hamasi söylemlerle olmaz. 

Kayıt dışı mücalede öyle bilmem kaç kişiyi denetledik, 425 bin konutta yoklama yaptık. Bunların 376 binini kayıt altına aldık. Yok 133 milarlık kayıt dışı hasılat için mükelleflerden izahat istendik, yok işletmelere memur gönderek, flziki hasılat denetimi yaptık gibi ilkel yönetimlerle hiç olmaz, bu tür denetimler yeterli de değildir.

Kayıt dışı mücalede öncelikle, siyasilerin kararlı olmaları sert ve katı uygulanır yasal düzenlemeleri devreye sokmalıdırlar. 

Para hareketlerinin yoğun olduğu bankalar, finans kesimi ve tapu idaresi ile koordineli çalışmalı, sistemleri bir birine açık olmalıdır. Maliye bakanlğl para hareketlerini riks analiz yöntemiyle tesbit edip, servetinde sebepsiz artışlar görülen, kişileri beyana çağırıp, kaynağını sorup olumsuzluk görüldüğünde yüksek miktarda cezayi yaptırımlar yapmalı. Rahmetli Ecevit'in başbakanlık döneminde yasallaşan, daha sonra yeşil sermayenin, AKP döneminde uygulamaya sokturmadığı, nereden buldun yasasının mutlaka işler hale getirilmelidir.

Diğer bir konu ise; gelir idaresi fiziki alt yapısını çağın ihtiyaçlarına göre, teknolojik ve elektronik ile dijitalleşme alt yapısını, denetlm sistemlerini ve otokontrol sistemlerini kurmalı. Risk analizleri yaparak kayıt dışı olan hareketleri ölçmeli ve üzerine gitmeli, % 5 - 6 seviyesinde olan denetimi % 50'nin üzerine çıkarmalıdır. 

Kısacası, kümesteki tavukları değil, kümesin dışındaki tavukları konrol altına almalı, sistemin içine sokmalı ve ayrıca vergi affı, vergi barışı, yapılandırma gibi vergi kanunlarını yok sayan, mükellefler arasındaki vergiye uyum ve vergide eşitsizlik ve adaletsizlik yaratan, yasal düzenlemelere son verilmeli. Vergi bilincini ve kültürünü tabana yaymalı, vergide çok önemli olan vergi barışını sağlamalıdır.